Јасмина Мојсиева-Гушева
Оccident versus Orient
Кога се разгледува односот помеѓу Западот и Истокот или попровокативно кажано помеѓу христијанството и исламот се забележуваат спротиставени мислења, затегнатост, произволности дури и маргинализирачки однос кон еден од најважните светски културно политички проблеми во моментов. Оваа тема во себе содржи многу отворени прашања како: од каде доаѓа меѓусебното демонизирачко претставување, дали може да се надмине омаловажувањето на другиот, дали е реална взаемната религиска спротиставеност, како да се надмине чувството на непријателство и ривалство и слично од чие решавање зависи натамошниот развој на светската историја. Рационалистичкото размислување не насочува кон убедувањето дека сите овие проблематични прашања се од суштински карактер и затоа е крајно време да се отвори дијалог за нивно решавање.
Во прилог на дијалогот не одат едностраните гледишта кои го величаат своето, а го напаѓаат туѓото. Најчесто и двете страни постапуваат така што сопствените гледишта ги глорифицираат, додека спротивните ги посочуваат како потврдена опасност. Сликата за Другиот во таков контекст, со додавање на негативни обвинувачки тонови, бргу прераснува во слика на демонизиран непријател. Ваквата прокламација е опасна општествена појава која ги тера масите да веруваат дека другите се навистина непријателски расположени. Всушност станува збор за погрешна претстава за Другите, за перверзна реакција на одделни струи во исламскиот свет врз западниот свет, но и за исти такви терори што ги врши западната „демократија“ врз исламскиот свет.
За рашавањето на проблемот не придонесуваат ниту оние солуции кои одат од една до друга крајност, за која се најчесто критикувани Европјаните. Тие или со ароганција ги сатанизираат муслиманите или иницираат движења со екстремно самонегирање. Со ваквите нивни обиди не можат да се здобијат со почит од исламска страна бидејќи добро е познато дека муслиманите не ги почитуваат луѓето кои изразуваат самонегирање. Она што треба да го сватат и двете страни е дека мора да се пристапува на проблемот со умереност, без демонизација или морализација, единствено тогаш може да се очекува позитивна разврска.
Во насоката на надминување на противречностите не е продуктивна ниту приказната на Едварт Саид за свесното западно манипулирање со ориентот. Намерно употребената борбена претставувачка тактика базирана врз синтагмата за „интерпретативен натпревар“ меѓу двете култури не може да доведе до релаксирање на односите запад – исток. Сосема неуверлива изгледа и неговата презентација дека „она што на запад изгледа како воскреснување на исламот всушност е борба во исламските општества за дефинирање на исламот“1. Ваквите и слични изјави како и претставувањето на тенденциозните западни претстави на истокот без да се критикуваат фанатичките источни претстави за западниот е неумесно. Иако некогаш со право ги критикува поеднаоставените согледби на ориенталистите од западот Реана од Голѕихер, Макдоналд, фон Грунебаум, Гиб и Бернард Луис2, кои на исламот гледаат како на културна синтеза што би можела да се изучува одвоено од економијата, социологијата и политиката.
Еднакво назадување на односите дава мислењето на исламологот Бернард Луис, кога ја изнесува тезата за неможноста во исламските општества да функционира демократијата. Во своите предавања тој ја посочува исламската религија како главен виновник за заостанатоста во развојот на источниот дел од светот3. Очигледно тој заборава дека концептот на сите религии во основа е еднакво ограничувачки и традиционалистички. Тврдењето дека исламот е некомпатибилен со развојот или модернизацијата е деградирачко и не сосема точно. За тоа сведочат одделните фази од развитокот на исламските општества кога муслиманската интелектуална елита како што е Sayyed Jamail al-Din Afghgani (1839-1897) и маладотурците во (1860-1870) децидно се залагаа за модернизација. Овде секако треба да се спомене и рационалистичката функција на Ибн Рашид Авероес кој живеел во дванаесетиот век и е познат по своите коментари на списите на Аристотел и по својот филозофски труд што придонесол за разграничувањето на религијата и науката. Истакнувањето на улогата на религијата како единствен фактор за развојот или стагнацијата на општествата се разбира дека е прогрешно. За модернизацијата сакако се важни социоекономските фактори. Модерниот развој на Западот, вклучувајчи го и секуларизмот4 е резултат на повеќе фактори , а не само на развојот на религијата. Различни фактори имаат важна улога во формирањето на современата западна цивилизација, како што се хеленската култура, грчката формална логика, римското право, градското владеење, етиката на трговијата, ренесансата, реформацијата, просветителското движење, разните буржуоаски револуции, рационализмот, плурализмот. Доколку се случеа вакви или слични влијанија врз која и да било друга религија вклучувајќи го и исламот, модернизмот повторно ќе доминираше. Она што сакаме да го истакнеме овде како размислување во вистински правец е заклучокот на Казем Аламдари5 дека социоекономскиот развој на општеството влијае врз религијата која и самата е дел од општеството, а не обратно како што заклучуваат Семјуал Хантингтон6 и Бернард Луис. Во својата расправа Казем Аламдари натаму како пример го посочува различното развивање на христијанството во Централна Америка каде во услови на политичка репресивност, за разлика од Западот христијанството се разви во „либерална теологија“. Слично се сличуваше и во зародишот од неговото јавување пред новата ера.
Неумесната глорификација на едните или на другите уште повеќе ги разгоруваат несоглесувањата помеѓу двете страни. Страстите сепак треба да сопрат и да се сврти вниманието кон приближувањето на двете култури. Тоа е единствено можно преку разборитост, смиреност и желба за меѓусебно суштинско (целосно) запознавање. Такви желби и реални можности искажуваат бројни ителектуалци од муслиманско потекло кои истражуваат на американските и европските универзитети. Нивните размисли и дејствувања се поврзувачкиот мост меѓу двете заедници. Тие се свесни за ваквата своја позиција која не секогаш налага пријатна распнатост меѓу културите и религиите на земјите од каде што потекнуваат и земјите каде што живеат. Но, тие таа своја распнатост ја доживуваат позитивно, насочувајќи ја својата енергија во вистински правец. Ваквото однесување е последица на нивната совесност и свесност не само за тежината на товарот што го носат, туку и за одговорноста што ја имаат пред светот. Токму овие луѓе се тие кои можат да „чукнат на обете врати“ и да го воспостават прекинатиот дијалог. Со својата критичност кон политичките, економските и религиозните односи во земјите од кои потекнуваат, но и со неприфаќањето на тенденциозно- негативните западни претстави за ориентот, тие ги поставуваат реалните основи за конструктивни дијалози.
Еден од овие истражувачи е германскиот професор (во Гетинген и Харвард) Басим Тиби, по потекло Сириец, верник – муслиман кој во своите книги „Евроислам“, „ Исламот помеѓу културата и политиката“, „Исламско доселување-пропадната интеграција“ и други апалира и кај двете страни за отворен дијалог. Нему му е сосема јасно дека двете страни припаѓаат на различни цивилизации кои имааат свои вредности и гледишта за светот. Неговиот пристап кон проблемот не е од оние кои имаат крајно поедноставена логика што се состои во меѓусебно запознавање бескомпромисно почитување на туѓите традиции. Тој наведува дека бил запрепастен кога во рамките на дијалогот за толеранција покренат од УНЕСКО во Институтот Спиноза во Еусалим (1999) слушал еден палестински муслиман како на неарапските слушатели им ја презентира исламската традиција на jihad, hijra и da’wa како вид на средство за интеррелигиозен дијалог7. Тоа би било исто толку бесмислено како христијаните да им ги презентираат на муслиманите крстоносните походи предлагајќи ги како средство за маѓусебно разбирање. Ваквите несоодветни пристапи кои налагаат почитување без нужното прилагодување на двете страни, не можат да ги дадат бараните резултати. Затоа и двете страни треба да се дистанцираат од слепото следење на традиционалната логика, зошто таа единствено може да ги доведе до гетоизација и изолираност.
Тиби посочува дека нужно е да се детерминираат постоечките разлики за да се започне потрага по вредностите, и да се постигне толку посакуваното вистинско заедништво. Клучна улога во тоа приближување, според него, имаат исламските емигранти на Западот. Како познавачи на двете култури, од нив се бара да бидат поврзувачкиот мост кој треба да ја насочи детерминизацијата кон повеќе сегменти. Најпрво кон деполитизација на религиозно културните концепти. Таква деполитизација на Запад е веќе делумно остварена, додека на Истокот сеуште владее теократизмот. Политичкиот поредок во демократските земји во Европа е секуларен и религиите можат да го најдат своето место само во плурализмот. Односно исламските мигранти кога доаѓаат на Запад би требало да можат да го прифатат одделувањето на исламот од политиката. Тоа е единствениот начин за да се интегрираат во општеството. Размислувањата кои одат во правецот дека Европа треба да биде прибежиште на исламот во кое мигрантите ќе живеат гетоизирано, сигурна сум дека не го посакуваат ниту самите емигранти, ниту пак таквата поставеност може да доведе до поволни резултати во релацијата Исток-Запад.
На патот на својата интеграција емигрантите се среќаваат со многу тешкотии. Најчесто со уверувањето на западот во универзалноста на нивните гледишта. Односно, на егоцентричните западни структури кои сметаат дека сите луѓе размислуваат како нив и затоа не постои потреба да се признае културната разлика. Ова размислување е од позиција на моќ и крута ограниченост. Евидентно е дека не постои елементарно признавање на интерните односи помеѓу културата и знаењето. Од друга страна доаѓањето на емигрантите ги буди асоцијациите кај европјаните за муслиманските освојувачки походи во осмиот век кога тие дошле од југозапад до Шпанија и помеѓу петнасетиот и осумнаесетиот век кога дошле на Балканот. Нивното повторно доаѓање, иако овојпат во мир, како мигранти, сепак го раздвижува колективното паметење и иницира создавање одбрамбен гард.
Но овие и слични размислувања кои претставуваат евидентни пречки во меѓусебното прифаќање, во најскора иднина би требало да се надминат бидејќи сите се свесни дека она кон што се движи светот е глобалното општество во кое реалноста се сведува на интеракција меѓу културите. Отвореноста на двете култури е пожелна меѓу другото и заради фактот на глобалната интеракција која веќе не е сведена на државно, ниту на рагионално ниво, туку на кооперациски интернационален систем кој се подготвува да се справи со други можни цивилизации.
1 Саид, Едвард. Ориентализам, Магор, Скопје, 2003, стр. 314.
2 Ibid, 105.
3 Lewis Bernard, What Went Wrong? A clash Between Islam and Modernity in the Middle East. Oxford University Press. 2002, p.112.
4 Првично во основата на појмот секуларизам стои правното значење кое се однесувало на насилната апропријација на црковното земјиштае од секуларната држава. Подоцна ова значење се проширува на појавата на културниот и социјалниот модернизам воопшто.
5 Alamdari, Kezem. Religion and Development Revisted: Comparing Islam and Christianity With Reference to the Case of Iran, in Journal of Developing societies 20(1-2), 2004, p. 133.
6 Huntington, Samuel. Who Are WE? The challenges to America’s National Identity, Simon & Schuster, 2004, p. 336-366.
7 Tibi, Bassim. Islam between Culture and Politics, Palgrave, Harvard University, 2001, p. 203.
